عید فطر در آیینه قرآن

عید فطر روز اول ماه شوال و از مهم‌ترین اعیاد مسلمانان محسوب می‌شود؛ از برخی روایات برمی‌آید که این روز برای عبادت‌کنندگان در ماه رمضان روز پاداش و جایزه‌هاست. پیامبر(ص) در روایتی فرمود:  «چون روز اول ماه شوال شود، منادی ندا می‌دهد‌‌: ای مؤمنان، صبحگاهان به سوی جایزه‌هایتان بشتابید». سپس فرمود: «ای جابر جایزه‌های خدا، جوایز این پادشاهان نیست». سپس فرمود: آن روز،(عید فطر) روزِ جایزه‌هاست؛ إِذَا کَانَ أَوَّلُ یَوْمٍ مِنْ شَوَّالٍ نَادَى مُنَادٍ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِکُمْ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ جَوَائِزُ اللَّهِ لَیْسَتْ بِجَوَائِزِ هَؤُلَاءِ الْمُلُوکِ ثُمَّ قَالَ هُوَ یَوْمُ الْجَوَائِزِ.» (الکافی (ط – الإسلامیه)، ج‏۴، ص۱۶۸)

اما درباره واژه عید گفته‌اند در لغت از ماده عود، به معنی بازگشت است و لذا به روزهایی که مشکلات از قوم و جمعیتی برطرف می شود و بازگشت به پیروزی‌ها و راحتی‌های نخستین می‌کند، عید گفته می‌شود؛ در اعیاد اسلامی به مناسبت اینکه در پرتو اطاعت یک ماه مبارک رمضان و یا انجام فریضه حج، صفا و پاکی فطری نخستین به روح و جان باز می‌گردد و آلودگی‌ها که برخلاف فطرت است، از میان می‌رود، عید گفته شده است. (تفسیر نمونه، ج۵، ص ۱۳۱) که البته این مفهوم یعنی بازگشت به فطرت در قبال عید سعید فطر که از ریشه فَطَر و فِطرَه است صدق بیشتری می‌یابد. در صورت کلی خداوند ارزش‌گذاری فراوانی برای این روز قائل شده است تا حدی که در آیاتی از قرآن به این مسئله اشاره داشته است.

فرازهای آخر آیه۱۸۵ سوره بقره از آیاتی است که بر اساس روایات در شأن روز عید سعید فطر وارد شده است. خداوند در این آیه می‌فرماید:‌ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقان‏ … [این است ] ماه رمضان که قرآن در آن نازل شده ، قرآنى که سراسرش هدایتگر مردم است و داراى دلایلى روشن از هدایت و مایه جدایى [ حق از باطل ] است.»؛ خداوند در ادامه این آیه پس از بیان وجوب روزه ماه رمضان و احکام مربوط به روزه‌داری این ماه می‌فرماید: وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ …؛ و [ قضاى روزه ] براى این است که: شما روزه‌‏هایى را [که به خاطر عذر شرعى افطار کرده‌‏اید] کامل کنید و خدا را بر اینکه شما را هدایت فرموده بزرگ شمارید»

امام صادق(ع) ذیل این آیه فرمود: در روز فطر تکبیری است؛ راوی می‌گوید پرسیدم چه زمانی است؟ امام فرمود هنگام مغرب و شب عید فطر و عشاء و نماز صبح و نماز عید؛ سپس تمام می‌شود و آن، فرموده خداوند متعال است که فرمود: وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ؛و [ قضاى روزه ] براى این است که: شما روزه‌‏هایى را [که به خاطر عذر شرعى افطار کرده‌‏اید] کامل کنید و خدا را بر اینکه شما را هدایت فرموده بزرگ شمارید»؛‌ تکبیر، گفتن این جمله است: الله اکبر الله اکبر الله اکبر لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلَى مَا أَبْلَانَا [أَوْلَانَا]؛ خدا بزرگتر است، خدا بزرگتر است، معبودى جز خدا نیست و خدا بزرگتر است، و خداى را سپاس، و سپاس خداى را بر آنچه ما را بدان هدایت کرد، و او را شکر بر آنچه به ما ارزانى داشت.» سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ إِنَّ فِی الْفِطْرِ تَکْبِیراً قُلْتُ مَتَى قَالَ فِی الْمَغْرِبِ لَیْلَهَ الْفِطْرِ وَ الْعِشَاءِ وَ صَلَاهِ الْفَجْرِ وَ صَلَاهِ الْعِیدِ ثُمَّ یَنْقَطِعُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى‏ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ‏ وَ التَّکْبِیرُ أَنْ یَقُولَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلَى مَا أَبْلَانَا [أَوْلَانَا]. (إقبال الأعمال (ط – القدیمه)، ج‏۱، ص۲۷۲)

همچنین امام رضا(ع) ضمن روایتی فرمود: «به آن جهت آن روز را عید قرار داده‏‌اند که نخستین روز از سال است که‏ خوردن و آشامیدن در آن رواست‏؛ زیرا نخستین ماه از سال نزد اهل حق ماه رمضان است پس خداوند عزّ و جلّ خواست که در آن براى مسلمانان مجمعى باشد که آنان گرد هم آیند و خدا را حمد کنند و تقدیس کنند و باز به همین علّت است که تکبیر در نماز عید بیش از سایر نمازهاست؛ زیرا جز این نیست که تکبیر براى بزرگداشت و تعظیم و تمجید الهى است بپاس آنکه بندگان را هدایت فرموده و عافیت بخشیده است، چنان که خداوند عزّ و جلّ خود فرمود: وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‏ یعنى: تا خداوند خود را به بزرگى یاد کنید بر اینکه شما را هدایت فرموده است، شاید شما شکر نعمتهاى خداوندى را بجا آورید. (من لا یحضره الفقیه، ج‏۱،‌ ص ۵۲۲)