وضو به معنی شستن صورت و دست‌ها با آب روان و جاری، جزو آداب و عباداتِ مؤکد در دین اسلام و نیز از جمله مقدمات وضروریات قبل از فریضه ی نماز است. همچنین گفته شده که وضو گرفتن پیش از اعمالی چون طواف کعبه و لمس کردن خط قرآن واجب است. در باور مسلمانان وضو گرفتن پیش از رفتن به مسجد، وضو گرفتن پیش از خواب و در کل دائم الوضو بودن مستحب شمرده شده است. دعا نیز که یکی از راههای ارتباط با خدا و تقرب به بارگاه الهی است و باعث سبک شدن و آرامش روح می شود. اجتماع این دو عبادت، قابی زیبا برای تجلی بندگی می سازد. قابی که محتوای آن، هدیه ایست از طرف معصومین علیهم السلام و بزرگان دین که به ما ارزانی شده است و ما می توانیم با خواندن آنها آرامش بگیریم. در این مطلب بنا داریم با آداب و دعاهای وضو آشنا شویم. با ما همراه باشید.
آداب وضو
مستحب است هنگامى که اراده کردی وضو بگیرى، نخست مسواک بزنی زیرا بر طبق احادیث و روایات، مسواک موجب خوشبو شدن دهان و زیاد شدن حافظه می شود و مایه ی افزون شدن حسنات انسان و نیز باعث خشنودى پروردگار است. گفته شده که دو رکعت نماز با مسواک کردن برتر از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک کردن است.[۱] و در استحباب آن گفته شده که حتی اگر مسواک نباشد، کافى است که انگشتان را بر دندان بکشد.[۲] و این دلیل و حجت روشنى برای تأیید اهمّیّت دادن اسلام به مسأله ی نظافت و پاکیزگی است. مستحباتی که برای وضو ذکر شده، عبارتند از:
- مستحب است آبی که برای وضو استفاده می شود بیش از یک مد (حدود ۷۵۰ گرم ) نباشد.
- مسواک کردن؛ هر چند که با انگشت باشد. البته بهتر است که با شاخه ی سبز، یعنی شاخه اى که هنوز خشک نشده است ، مسواک نمود. (چوب ادراک ) چرا که مسواک کردن، دهان را پاکیزه، حافظه را زیاد و بلغم را برطرف مى کند و نیز باعث خشنودى پروردگار است .
- گفتن نام خدا ؛ (بسم اللّه و بالله ) یا (بسم الله الرحمن الرحیم)
- شستن دست ها قبل از شروع وضو
- سه بار مضمضه کردن (گرداندن آب در دهان ). بهتر است که آب را قورت نداده و بیرون بریزد.
- سه بار استنشاق کردن؛ یعنى آب را در بینى کشیدن و بیرون ریختن
- دو بار شستن صورت و دست ها.
- با دست راست یک کف آب بردارد و در کف دست چپ بریزد و سپس روى دست راست بریزد و دعای آن را بخواند.
- مردها در هنگامِ شستنِ دست ها، اول آب را بر پشت آرنج بریزند و در بار دوم، بر قسمت پیشِ آرنج یعنی قسمت داخلى آب بریزند و زن ها عکس این عمل نمایند یعنی اول، قسمت داخلی آرنج را بشویند و در مرتبه ی دوم پشت آرنج را بشویند.
- مستحب است که آب روى قسمت بالاى آرنج ریخته شود.
- مستحب است که آب را بر روی عضوِ وضو بریزد، نه اینکه عضو را درون آب فرو ببرد.
- مستحب است که هنگام شستن، دست را بر روی اعضا بکشد؛ هر چند که بدون کشیدن دست، شسته شود.
- مستحب است که هنگام شستن صورت، چشم ها را نبندد و باز بگذارد.
- خواندن آیه الکرسی هنگام وضو، مستحب است.
- خواندن سه مرتبه سوره قدر پس از وضو، سفارش شده است.
- پس از فراغت از وضو، بوی خوش استعمال کند.
- و البته در هر قسمت از وضو، مستحب است که دعاهای مخصوص هر قسمت را بخواند.
دعاهای وضو
برای شخص باایمان سزاوار است که به هنگام گرفتن وضو، به طرف قبله بنشیند، و ظرف آب را در سمت راست خود گذارد، و چون نگاهش به آب افتاد، این دعا را بخواند:
- اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذى جَعَلَ الْمآءَ طَهُورا وَلَمْ یَجْعَلْهُ نَجِسا ؛ ستایش مخصوص خدایى است که آب را پاک کننده قرار داد، و آن را ناپاک نگردانید.
از امام جعفر صادق علیه السّلام روایت شده که فرمودند: «روزی امیرالمؤمنین علی علیه السّلام با فرزند خود محمّد حنفیه رضی الله عنه، نشسته بودند که فرمودند: ای محمّد! برای من ظرفی از آب بیاور تا برای نماز وضو سازم. پس محمّد در جهت امتثال امر پدر، برای وضوی ایشان، ظرفی آب آورد. علی علیه السّلام مقداری از آن آب را با دست راست خود برداشتند و بر روی دست چپ ریختند و در آن حال این دعا را خواندند: «بسم الله و الحمدلله الّذی جعل الماء طهورا و لم یجعله نجسا»
سپس دست های خود را بشوید و پیش از آن که دست ها را داخل ظرف آب کند بگوید:
- بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ اَللّهُمَّ اجْعَلْنى مِنَ التَّوّابینَ وَاجْعَلْنى مِنَ الْمُتَطَهِّرینَ؛ به نام خدا و به ذات الله، خدایا مرا از توبه کنندگان و طالبانِ پاکی قرار ده.
سپس سه مرتبه، سه کفِ دست آب، مضمضه [آب در دهان گرداندن] کرده و بگوید:
- اَللّهُمَّ لَقِّنى حُجَّتى یَوْمَ اَلْقاکَ وَاَطْلِقْ لِسانى بِذِکْراکَ؛ خدایا، آن روزى که تو را ملاقات مى کنم، دلیل محکم و حجتت را به من تلقین فرما، و زبانم را به ذکرت گویا کن.
سپس آبِ وضو را سه بار استنشاق کند و بگوید:
- اَللّهُمَّ لا تُحَرِّمْ عَلَىَّ ریحَ الْجَنَّهِ وَاجْعَلْنى مِمَّنْ یَشَمُّ ریحَها وَرَوْحَها وَطیبَها؛ خدایا بوى بهشت را بر من حرام مکن، و مرا از کسانى قرار بده که بو و نسیم و عطر آن را ببوید.
بعد از آن، در هنگام شستن صورت بگوید:
- اَللّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهى یَوْمَ تَسْوَدُّ فیهِ الْوُجُوهُ وَلا تُسَوِّدْ وَجْهى یَوْمَ تَبْیَضُّ فیهِ الْوُجُوهُ؛ خدایا چهره ام را سپید گردان، در آن روزى که چهره ها سیاه خواهد شد، و چهره ی مرا سیاه مکن، در روزى که چهره ها سپید مى گردد.
سپس در هنگام شستن دست راست این دعا را بخواند:
- اَللّهُمَّ اَعْطِنى کِتابى بِیَمینى وَالْخُلْدَ فِى الْجِنانِ بِیَسارى وَحاسِبْنى (حِسابا یَسیرا) [۳]؛ خدایا پرونده ی اعمال من را به دست راستم بده، و نامه ی جاودانه بودن در بهشت را به دست چپم بده، و حسابم را به حسابرسی آسان رسیدگى فرما.
بعد از آن به هنگام شستن دست چپ بگوید:
- اَللّهُمَّ لا تُعْطِنى کِتابى بِشِمالى وَلا مِنْ وَرآءِ ظَهْرى وَلا تَجْعَلْها مَغْلُولَهً اِلى عُنُقى وَاَعُوذُ بِکَ مِنْ مُقَطَّعاتِ النّیرانِ؛ پروردگارا! پرونده ام را در دست چپم قرار مده، و آن از پشت سرم، به من وا مَگذار، و آن را بسته شده به گردنم ننما، که من از پاره هاى آتش به تو پناه مى برم.
سپس با همان رطوبت باقی مانده در دست راست، قسمت جلوى سر را مسح کند، و در آن حال بگوید:
- للّهُمَّ غَشِّنى رَحْمَتَکَ وَبَرَکاتِکَ؛ خدایا رحمت و برکاتت را بر من بپوشان.
سپس روی پاهاى خود را مسح کند، و به هنگام کشیدن مسح بگوید:
- اَللّهُمَّ ثَبِّتْنى عَلَى الصِّراطِ یَوْمَ تَزِلُّ فیهِ الاْقْدامُ وَاجْعَلْ سَعْیى فیما یُرْضیکَ عنّى یا ذَاالْجَلالِ وَالاْکْرامِ؛ خدایا مرا بر صراط ثابت بدار، در آن روزى که قدمها مى لغزد، و تلاش و سعیم را در آنچه که تو را از من خشنود مى کند قرار بده، اى صاحب بزرگى و جلال و اکرام.
و هنگامی که از وضو فارغ شد، این دعا را بخواند:
- اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ تَمامَ الْوُضُوءِ وَتَمامَ الصَّلوهِ وَتَمامَ رِضْوانِکَ وَالْجَنَّهَ؛ خدایا از تو مى خواهم کمالِ وضو، و کمال نماز، و کمال خشنودى ات و بهشت را.
و در آخر بگوید:
- اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ؛ حمد و ستایش مخصوص پروردگار جهانیان است.
و در پایان سه مرتبه سوره قدر را بخواند و بوی خوش استعمال کند.[۴]
حدیثی از امام علی(ع) درباره دعاهای هنگام وضو
امیر المؤمنین، علی علیه السلام همه ی این دعاها را خواندند و بعد از اتمام وضو به فرزندشان محمد حنفیّه رضی الله نگاه کرده و فرمودند: ای محمّد! هر کس که مانند وضویی که من گرفتم، وضو بگیرد و آنچه را که من گفتم بگوید، خداوند متعال از هر قطره ی آب وضوی او، فرشته ای می آفریند تا او را تقدیس و تسبیح نموده و بزرگ بشمارد و خدای تعالی ثواب و پاداش همه این ها را تا روز قیامت، برایش ثبت و ضبط می نماید.[۵]
مکروهات وضو:
بعضی اعمال، در هنگام وضو نکوهش شده و مکروه قلمداد شده اند، از آن جمله:
- کمک گرفتن از دیگران در مقدماتِ متصل به وضو؛ مانند ریختن آب در دست وضو گیرنده برای انجام وضو
- وضو گرفتن در محل استنجا[۶]؛ مثلاً در توالت .
- وضو گرفتن در ظرفى که طلاکوب یا نقره کوب است و یا نقش صورتِ انسان بر آن باشد.
- وضو گرفتن با آبهای دارای کراهت برای وضو؛
وضو گرفتن با یکی از آب هاى زیر مکروه است :
-
- آبى که در معرض آفتاب گرم شده باشد.
- آبى که به جهت انجام غسل واجب استفاده شده باشد.
- آب متعفن و بدبو.
- آب چاهى که حیوانى در آن افتاده باشد البته قبل از کشیدن آب چاه به مقدار معین.(بعد از کشیدن مقدار معینی از آب این چاه، کراهت برطرف می شود.)
- آبى که در آن حیواناتی مانند مار یا عقرب یا قورباغه مرده باشد.
- آب نیم خورده زن حائض .
- آب نیم خورده موش، اسب، قاطر، الاغ و حیوان نجاستخوار و مردارخوار، بلکه آب نیم خورده تمامی حیوانات حرام گوشت.[۷]
کلام پایانی
البته همه ی این آداب و ادعیه ای که گفته شد، برای مشتاقان به کسب ثواب بیشتر و در صورت وجود امکان توصیه شده است. در غیر این صورت، هیچ اکراهی برای انجام آنها وجود ندارد همانطور که خداوند در قرآن کریم و در آیه ی مربوط به وضو می فرماید: خدا نمی خواهد بر شما تنگ بگیرد؛
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ ۚ وَإِن کُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا ۚ وَإِن کُنتُم مَّرْضَیٰ أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُم مِّنْهُ ۚ مَا یُرِیدُ اللَّـهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَـٰکِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.»[۸]؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هنگامی که به [عزم] نماز برمی خیزید، صورت و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید؛ و مسح نمایید قسمتی از سر را [نه تمام آن را] و روی پاهای خودتان را تا دو قوزکِ [هر دو پا][۹]؛ و اگر جُنُب هستید خود را پاک کنید [= غسل نمایید]؛ و اگر بیمار یا مسافر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید؛ پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دست‌هایتان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گردانَد؛ باشد که سپاسِ [او] را به جای آورید.[۱۰]
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- بحارالانوار، جلد ۷۷، صفحه ۳۴۲، حدیث ۲۱.
- کافى، جلد ۳، صفحه ۲۳، حدیث ۵
- سوره الانشقاق، آیه ۸.
- مصباح کفعمى، صفحه ۱۱.
- وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۲۸۲ و ۲۹۷ و بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۳۱۹
- تطهیر بول و غائط در اصطلاح فقه استنجا نامیده می‌شود و از آن در باب طهارت بحث شده است.
- آداب معنوی ۲۰۰۰ عمل مستحب و مکروه- روح الله ولى ابرقوئى
- سوره مائده، آیه ۶
- تفسیر قرآن، آیهٔ ۶ سورهٔ مائده، دکتر خرم‌دل
- تفسیر قرآن، سورهٔ نور، دکتر خرم‌دل
